نقاشی و هنر دوره رنسانس

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: سه شنبه ۵ شهریور ۱۳۹۸

رنسانس را نمی توان تنها یک جنبش هنری اتلاق کرد، بلکه رنسانس یک رویداد عظیم فرهنگی،علمی و هنری بود که دربین قرنهای چهاردهم تا هفدهم میلادی روی داد. این جنبش تمام جریانهای اجتماعی اروپای آن دوران را تحت تاثیر خود قرار داد و به بیان دیگر بواسطه آن، جهان غرب از دوره قرون وسطی به دوره مدرنیته وارد شد. این جنبش سرآغاز جهش های عظیم هنری، فرهنگی و علمی بود. و بسیاری از مفاهیم فلسفی، اجتماعی و جامعه شناسی امروز ریشه در همین جنبش دارد. کلمه رنسانس به معنی تولد دوباره می باشد. ریشه این کلمه از لغت ایتالیایی (Rinascimento) و از مصدر فعل ایتالیایی (nascere) به معنای تولد گرفته شده است. اما پایه و اساس مکتب رنسانس بر اساس انسان گرایی ( Humanism) بنا شده است. خود این مفهوم از آموزه های رم کلاسیک مشتق شده و تمدن رم کلاسیک نیز این مفهوم را از یونان باستان وامدار می باشد. به طور کل تئوری انسان گرایی برگرفته از نظریه فیلسوف سوفسطایی یونان باستان، به نام پروتاگوراس گرفته شده است. جمله مشهور او به مضمون انسان مرکز همه چیز است در این مکتب بسیار مهم می باشد.

تصویری که در بالا ملاحظه می نمایید به عنوان مرد ویترویوسی، یکی از مهمترین و بارزترین نمادهای رنسانس و تناسبات اندام انسان می باشد که در عین حال یکی از سمبل های انسان گرایی نیز محسوب میگردد. این اثر مشهور، متعلق به نابغه تمام دورانها لئوناردو داوینچی بزرگ می باشد.

هنرمند و منتقد هنری ایتالیایی به نام جرجو وازاری در کتاب شرح سرگذشت بزرگترین هنرمندان برای اولین بار از عبارت رنسانس در سال 1550 استفاده کرد. در این کتاب وی متنی در مورد سبک گوتیک به تحریر در آورد. قسمتی از این متن به این صورت می باشد: هنر فاخر با فروپاشی امپراتوری رم رو به زوال و نابودی گذاشت. تنها هنر توسکانا، نجات دهنده هنر در اروپا بوده است. هنرمندانی مانند جوتو و چیمابوئا این وظیفه را بر عهده داشته اند. توجه کنید که از دید وازاری هنر گوتیک هنری ارزشمند به شمار نمی آمده و وی هنر واقعی را آموزه های کلاسیک رم و یونان باستان تلقی می کرده است.

به هر حال پس از ذکر این کمله در کتاب وازاری تا قرن نوزدهم میلادی این عبارت تقریبا بلا استفاده ماند و در قرن نوزدهم بود که در فرانسه کلمه (Renaissance ) مورد استفاده قرار گرفت. این کلمه در فرانسه اولین بار توسط ژول میشله منتقد و تاریخ نویس فرانسوی مورد استفاده قرار گرفت و از آن پس بود که شهرت و رواج جهانی پیدا کرد. اما همانطور که گفته شد ریشه این کلمه کاملا ایتالیایی می باشد و اصولا زادگاه و خاستگاه این جنبش نیز ایتالیا است. ناگفته نماند که ژول میشله در کتاب خود از رنسانس به عنوان یک جنبش علمی، فرهنگی و هنری یاد کرد که تا پیش از آن، این رویداد بسیار محدود تر و جزئی تر تلقی می شده است. اما یک تاریخ نویس مشهور سوئیسی به نام کارل یاکوب کریستف بورکهارت نیز در کتاب خود که در سال 1860 منتشر شده است دوره رنسانس را از قرن چهاردهم تا قرن شانزدهم معرفی کرده است. وی رنسانس را الهام بخش روح فرد گرایی و انسان گرایی در آینده معرفی نمود. کتاب وی بسیار مورد استقبال قرار گرفت. با این حال انتقاداتی نیز از وی مطرح بوده که نگاه وی به جنبش رنسانس تا حد زیادی ویگیسم می باشد. (ویگیسم نوعی تاریخ نگاری است که بسیاری از قسمتهای تاریخ را بنا بر مصلحت هایی حذف و یا نادیده می گیرند و از این گرایش می توان تقریبا به عنوان نوعی تند روی یاد کرد.) اما این نظریه به اعتقاد بسیاری از منتقدین اساس محکم و درستی ندارد. بورکهارت یکی از مهمترین نظریه پردازان رنسانس می باشد و به طور کل در بحث رنسانس نظریات ارائه شده توسط وی از اهمیت بالایی برخوردار است.

به طور کل جنبش رنسانس منجر به تولد تفکری جدید شد که این تفکر جدید تاثیرات عمیقی را بر روی معماری، سیاست، دانش و ادبیات گذاشت. از تاثیرات و نتایج اولیه این حرکت عظیم می توان به اختراع بتن و ابداع پرسپکتیو اشاره نمود که همین دو امر تاثیرات بسیاری را در معماری و هنر نقاشی داشتند. از طرف دیگر اختراع چاپ سربی نیز باعث گسترش منابع علمی به صورت کتاب در سراسر اروپا شد و همین امر موجب آگاهی اقشار گوناگون جامعه گردید. اما رنسانس در مراحل بسیار ابتدایی، علائم ظهور خود را در ایتالیا و اواخر قرن سیزدهم با نوشته های دانته و نقاشی های جوتو نشان داد. به عنوان یک جنبش فرهنگی رنسانس در اوایل قرن چهاردهم با شکوفا شدن ادبیات لاتین قوت گرفت. این امر با مطالعه دوباره منابع و ادبیات کلاسیک به حرکت خود ادامه داد. یکی از سردمداران این امر فرانچسکو پترارک شاعر، مورخ، نویسنده و انسان شناس ایتالیایی بود. از او به عنوان پدر مکتب اومانیسم یاد می شود و شاعر و نویسنده بزرگی مثل شکسپیر از او بسیار الهام گرفته است.

اما خاستگاه و نقطه آغاز این جنبش در ایتالیا را می توان فلورانس و آغاز گران آن را نویسندگان و هنرمندانی که ذکر آنها گذشت نام برد. از بزرگان دیگر در این دوره لورنتسو گیبرتی معمار و پیکره تراش، دوناتلو، مازاتچو و فیلیپو برونلسکی معمار بزرگ ایتالیایی و یکی از پایه گذاران پرسپکتیو می باشند. برای بسیاری از تاریخ شناسان این سوال پیش می آید که چرا این جنبش از شهر کوچکی مانند فلورانس آغاز شد؟ یک پاسخ این سوال می تواند خانواده قدرتمند مدیچی باشد. لورنزو مدیچی دوک قدرتمند فلورانس همواره حامی هنرمندان این منطقه بوده است. وی همواره مشوق هنرمندان مهم فلورانس مانند لئوناردو داوینچی، ساندرو بوتیچلی و میکل آنجلو بوده است. همچنین این سه هنرمند بزرگ در استان توسکانی که مرکز آن فلورانس می باشد به دنیا آمدند.

همانطور که قبلا گفته شد پرسپکتیو یکی از عوامل مهم رشد نقاشی رئالیسم در دوران رنسانس بود و از طرف دیگر مطالعه هنرمندان بزرگ آن دوران بر روی نور، سایه و رنگها منجر به جهش خیره کننده ای در نقاشی شد. بعلاوه مطالعات و آثار نابغه بزرگ لئوناردو داوینچی در آناتومی انسان باعث پیشرفت عظیمی در هنر نقاشی فیگوراتیو گردید. آثار این هنرمندان بعلاوه آثار رافائل، به خلق سبک خاص هنری منجر شد. بطوریکه سایر هنرمندان شروع به مطالعه بر روی آثار این سه هنرمند بزرگ (رافائل، لئوناردو و میکل آنژ) کردند و از دل این مطالعات آثار زیبای دیگری به وجود آمد. اگر بخواهیم از دیگر هنرمندان قابل توجه و بزرگ این دوران نام ببریم می توان به دوناتلو در فلورانس و تیسین در ونیز اشاره کرد. یکی از بزرگترین شاهکارهای دوران رنسانس نقاشی مدرسه آتن اثر رافائل می باشد. در این اثر زیبای هنری چهره بسیاری از فلاسفه مشهور یونانی دیده می شود. از این اثر به عنوان یکی از بزرگترین شاهکارهای دوران رنسانس و دارای روح کلاسیک یاد می شود. این اثر در اقامتگاه پاپ در واتیکان خلق شده و یک نقاشی دیواری می باشد.

اما این جنبش عظیم کم کم به خارج از مرزهای ایتالیا کشیده شد. در انگلستان جنبش رنسانس تقریبا از قرن شانزدهم آغاز شد. و یکی از چهره های مشهور و بزرگ این دوران ویلیام شکسپیر می باشد. در واقع جنبش رنسانس در انگلستان بسیار متفاوت از نوع ایتالیایی آن بوده است. در انگلستان این جنبش بیشتر بر پایه ادبیات و موسیقی بود و هنرهای بصری در این کشور در آن دوران بسیار کم رنگ بوده است. به طور کلی این جنبش هنری در انگلستان بسیار دیر (حدود سالهای 1520) آغاز شد.

در سالهای 1495 رنسانس به فرانسه رسید. طبیعتا این جنبش هنری از طریق ایتالیا پای به فرانسه گذاشت. رنسانس توسط شاه شارل هشتم بعد از حمله او به ایتالیا، به فرانسه آمد. پس از شارل هشتم، فرانسیس اول شروع به بسط بیشتر رنسانس در فرانسه نمود. وی لئوناردو را تحت حمایت خود قرار داد و شروع به ساخت قصرها و بناهایی با سبک معماری رنسانس نمود. از نقاشان فرانسوی مهم آن دوران می توان به ژان کلوت اشاره کرد که وی پرتره فرانسیس یکم را نیز به تصویر کشیده است. با تمام این اوصاف هنر نقاشی در فرانسه آن دوران هنوز از نظر تکنیک فاصله نسبتا زیادی با نوع ایتالیایی آن داشت.

کاترین دو مدیچی دختر لورنزو دوم دو مدیچی بود که با پادشاه فرانسه هانری دوم ازدواج کرد. وی نقش مهمی در آوردن هنر ایتالیایی و خصوصا نوع فلورانسی آن به فرانسه داشت.

در شمال اروپا این این جنبش هنری تحت عنوان رنسانس شمالی مشهور شد. به مانند انگلستان، نقاشی ایتالیایی رنسانس نیز کاملا متمایز از رنسانس شمالی بود. نقاشان ایتالیایی جزو اولین نقاشانی بودند که صحنه هایی با مضمون های غیر مذهبی را به تصویر کشیدند. این هنرمندان قواعد و قوانین هنر قرون وسطی را زیر پا گذاشته و به مضامین و موضوعات جدیدی در هنرهای بصری پرداختند. برعکس هنرمندان رنسانس شمالی در ابتدا همچنان به مضامین و موضوعات مذهبی وفادار مانده و به کار بر روی این موضوعات پرداختند. اگر بخواهیم یک مثال بسیار مهم و بارز را در مورد هنرمندان شمال اروپا ذکر کنیم میتوان به نقاش و چاپگر بزرگ آلبرشت دورر اشاره کرد.

دیگر مثال مهم در این گروه از نقاشان، پیتر بروگل نقاش هلندی می باشد. این هنرمند تاثیرات زیادی را بر نقاشان اروپای شمالی داشت به طوری که بسیاری از هنرمندان این منطقه با تاثیر از این نقاش دست به نقاشی از مناظر و وقایع روزمره زندگی و مردم عادی زدند و تا حدود زیادی موضوعات کلاسیک و مذهبی را رها کردند. همچنین در همین دوران و در حیطه رنسانس شمالی بود که برادران فلاندری، هوبرت وان آیک و یان وان آیک تکنیک نقاشی رنگ روغن را کامل کردند. به طوری که پس از این رخداد هنرمندان قادر به خلق کارهای طولانی تر با رنگهایی بسیار قوی تر در روی سطوح خاص شدند؛ امری که تا قرنها و تا هم اکنون تبدیل به تکنیک حرفه ای و بسیار متداول نقاشی در جهان شده است. یکی از ویژگی های هنر رنسانس شمالی استفاده از موضوعات و زبانهای محلی به جای زبان سخت لاتین و یا یونانی بود که همین امر کار خلق آثار هنری را سهل تر و قابل درک تر می کرد. به طوری که برای مثال بسیاری از هنرمندان ایتالیایی می بایست برای یافتن موضوعات کار خود در متون یونانی و لاتین کنکاش کرده و موضوع مورد نظر را به تصویر میکشیدند. برای مثال لئوناردو داوینچی به دلیل شرایط اجتماعی نتوانست زبان یونانی را فرا بگیرد و از زبان لاتین نیز دانش کمی داشت. همین امر پیوسته او را در جمع نخبگان و هنرمندان با مشکلات بسیاری روبرو میکرد. اختراع چاپ منجر به گسترش بیشتر مفاهیم رنسانس در سراسر اروپا و حتی جهان شد و در آن دوران شهر ونیز تبدیل به مرکز نشر و تولید آثار فرهنگی جهان گشت.

اما همانطور که قبلا نیز ذکر آن گذشت در هنر فیگوراتیو نیز در دوره رنسانس پیشرفتهای بسیاری صورت گرفت که در اینجا به توضیح بیشتری در مورد آن خواهیم پرداخت. اگر بخواهیم یک مثال بارز و مشهود در مورد این پیشرفتها بیاوریم می توان به آثار جوتو اشاره کرد. وازاری این نقاش را یک هنرمند پیشرو و جزو اولین نقاشان رنسانس به حساب می آورد. به بیان دیگر این نقاش را میتوان آغازگر نقاشی سبک رنسانس قلمداد کرد. اگر آثار وی را مورد تحلیل قرار دهیم خواهیم دید که به واقع تغییرات مشهودی در فیگورهای انسان و رابطه آن با فضای اطراف صورت گرفته است. تغییراتی که آثار وی را به طور کامل از آثار هنر بیزانس متمایز می نماید. از طرف دیگر تجربیات نقاشی های آمبروجو لورنزتی نیز تکنیک نقاشی را به واقع دستخوش تغییرات چشمگیری کرد. این تغییرات شامل دقت در طراحی فیگور و تا حدی توجه به فرم آناتومی انسان در آنها می باشد که خبر از انقلابی در هنر نقاشی می دهد. در این آثار حداقل سه المان بسیار مهم مشاهده می گردد:

1 - ملاحظه آثاری از پرسپکتیو خطی و همینطور مرکزی که به واقع منتج به القاء حس فضا و تغییر در کیفیت آثار می شود.
2 - توجه زیاد به وجود انسان و پنداشتن انسان به عنوان موضوع اصلی و در عین حال به تصویر کشیدن احساسات او.
3 - پرهیز از قرار دادن المانهای دکوراتیو و پرداختن بیشتر به عناصر اصلی در تصویر.

اما همانطور که گفته شد در دوران رنسانس پرسپکتیو به شکل کامل و علمی خود درآمد و پی آمد ابداع پرسپکتیو علمی متولد شدن دوربین تاریکخانه ای یا اتاق تاریک (Camera Obscura) بود. به واقع ایده و مفهوم دوربین عکاسی در دوران رنسانس اختراع و کشف شد و در ادامه تکمیل شده و به شکل امروزی خود درآمد. از این تکنیک در ابتدا نقاشان بزرگ برای دستیابی بهتر به ترکیب بندی مناسب و تناسبات فیگور انسان استفاده کردند. بدین ترتیب اتاق تاریک به ابزاری در جهت استفاده برای طراحی و نقاشی تبدیل شد. در سال 1435 لئون باتیستا آلبرتی در کتابی تحت عنوان درباره نقاشی، توضیحاتی را در مورد پرسپکتیو به رشته تحریر درآورد. ناگفته نماند که وی کشفیات و مطالعات فیلیپو برونلسکی را در مورد پرسپکتیو به شکل مستند در این کتاب نوشت. همین نوشته ها و تحقیقات وی تاثیر زیادی در بکارگیری اتاق تاریک برای نقاشی توسط هنرمندان دیگر داشت.

از طرف دیگر لئوناردو داوینچی در کتابی تحت عنوان قوانین آتلانتیک، اتاق تاریک را به صورت علمی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل درآورد. در این نوشته ها، وی اتاق تاریک را با ساختار چشم انسان مقایسه کرد و توضیحاتی در این مورد ارائه داد.

در پایان باید گفت که رنسانس یک حرکت عظیم چند وجهی بود که به واقع تمام آینده و زندگی بشر را در کره زمین تحت تاثیر و تغییر و تحول بنیادین نمود. بسیاری از اختراعات آینده و تولد هنرمندان و دانشمندان بسیار، به واقع مدیون این جنبش علمی، فرهنگی، هنری و اجتماعی می باشد. بسیاری از اتفاقات پیش رو، از قبیل انقلاب صنعتی و جنبش هنری آوانگارد به واقع ریشه در حرکت عظیم رنسانس دارند.