سبک و نقاشی سمبولیسم

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: جمعه، ۱۷ بهمن ۱۳۹۹

یکی از مهمترین و تاثیرگذار ترین جنبش های هنری که در بسیاری از هنرها از جمله نقاشی نقش اساسی و عمده ای را بازی میکند جنبش نمادگرایی یا سمبولیسم می باشد. نمادگرایی یکی از جنبشهای متأخر قرن نوزدهم می باشد که در کشور های فرانسه، روسیه و بلژیک بروز و ظهور کرد. این هنر در پی به تصویر کشیدن حقایق با استفاده از نمادها و زبان استعاری می باشد. از سمبولیسم به عنوان واکنشی در برابر ناتورالیسم و رئالیسم یاد می شود. در ابتدا این سبک هنری با ادبیات آغاز شد، جایی که در سال 1857 شارل پیر بودلر، شاعر و نویسنده فرانسوی یک مجموعه شعر با عنوان گل‌های رنج را منتشر کرد. در ادامه، این جنبش به هنرهای دیگر مانند نقاشی و موسیقی نیز وارد شد.

کلمه سمبولیسم اولین بار توسط ژان موره‌آ شاعر و نویسنده و منتقد هنری یونانی ابداع شد. هدف ژان موره‌آ از این کار تفکیک این سبک از سبکهای دیگر هنری بود که در آن زمان وجود داشتند. اصطلاح سمبولیسم از کلمه سمبول گرفته شده است که ریشه آن کلمه لاتین symbolum می باشد. این کلمه خود به معنای نماد ایمان است. معنای دیگر این کلمه در یونان کلاسیک شناخت و تشخیص دادن است. بدین معنا که نظاره گر به واسطه یک نماد و یا یک علامت خاص به معنای یک رویداد و یا یک واقعیت پی می برد.

همانطور که گفته شد سمبولیسم یک واکنش در مقابل جنبش های ناتورالیسم و واقع گرایی بود. اما در کنار آن با ایده آلیسم هم سر جنگ داشت و با آن به مقابله برخاست. سمبولیسم واقعیت را به شکل ساده تری بیان می کرد در حالی که ایده آل گراها آثار هنری را به شکل با شکوه و با شاخ و برگ بسیار به تصویر می کشیدند. توجه داشته باشید که منظور از بیان واقعیت به شکل ساده، از نظر تکنیکی می باشد. باید گفت از نظر مفهومی آثار سمبولیسم جزو آثار پیچیده به حساب می آیند. این آثار نوعی واکنش به نفع معنویت، تخیل و رویا پردازی بود و از قوانین سخت و خشک ایده آلیسم دوری میکرد.

ژان موره‌آ، مانیفست سمبولیسم را در هجدهم سپتامبر 1886 در نشریه فرانسوی فیگارو منتشر کرد. سه تن از چهره های دیگر که در این سبک بسیار تاثیرگذار و مهم بودند پل-ماری ورلن، استفان مالارمه و شارل پیر بودلر بودند. این جنبش در هنرهای بصری و نقاشی نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد. می توان گفت سبک سمبولیسم در نقاشی به نوعی، ارزشهای عرفانی که در سبک رمانتیسم وجود داشت را احیا و زنده کرد. در نقاشی می توان تعداد زیادی از گروهای های هنرمندان را نام برد که به این جنبش تعلق خاطر داشته و پیرو آن بودند. نقاشانی مانند پل گوگن، گوستاو مورو، گوستاو کلیمت، یاتسِک مالْچِفْسکی، اودیلون ردون، پیر پووی دو شاوان، آنری فانتن لاتور، ادوارد مونک، فلیسیِن روپس از این دسته بودند. تاثیر سبک سمبولیسم در نقاشی بسیار گسترده تر از تاثیر آن بر روی هنرهای دیگر بود. این سبک تا روسیه نیز گسترش پیدا کرد و بر روی نقاشانی چون نیکلاس رریخ و میخائیل وروبل نیز تاثیرات عمیقی را بر جای گذاشت. همینطور مرزهای آن روسیه را در نوردیده و تا ارمنستان نیز کشیده شد. از مثال های بارز می توان به نقاش سمبولیسم ارمنی ماردیروس ساریان اشاره کرد. همینطور تاثیرات آن تا مکزیک نیز پیش رفت. در مکزیک می توان به نقاش مشهور مکزیکی فریدا کالو اشاره نمود که آثارش وجه تشابه های بسیاری با اصول نقاشی سمبولیسم را در خود دارد. نقاش اسپانیایی مکزیکی رمدیوس وارو نیز از چهره های شاخص این سبک به حساب می آید. همینطور در ایالات متحده می توان به نقاشانی چون موریس گریوز و الیهو ودر اشاره کرد.

نقاشی سمبولیسم از نظر مفهومی یک سبک راز آلود و پیچیده به حساب می آید. هنرمندان در آثار خود بیشتر از تصاویر اسطوره ای استفاده می کنند. همچنین در بیشتر موارد نمادها حالات رویایی و اسرار آمیز در خود دارند. نمادهایی که در آثار این هنرمندان به کار می رود از نوع عمومی و شناخته شده نیستند. و یا نمی توان آنها را در دسته شمایل نگاری شناخته شده دسته بندی کرد، بلکه این نمادها به شدت شخصی بوده و حالات خصوصی و مبهمی در خود دارند. نقاشی سمبولیسم را می توان نوعی نقاشی به شدت فلسفی قلمداد کرد، سبکی که بر روی سبکهای دیگری چون نبی ها و آرنووُ نیز تاثر داشت. نقاشان سمبولیسم معتقد بودند که هنر باید منعکس کننده یک احساس و یا یک ایده باشد. به بیان دیگر آنها از نگاه عینیت گرا به هنر دوری میکردند و از اینکه جهان طبیعی را به تصویر بکشند برائت می جستند. آنها همچنین نگاه علمی به هنر را نیز رد می کردند، کاری که امپرسیونیسم ها در مورد نور و رنگ در هنر در پی آن بودند. می توان گفت که بازگشت به بیان شخصی را می توان در قرن نوزدهم و پیش از سمبولیستها در پیروان سبک رمانتیسم مشاهده کرد. رمانتیکها بر این عقیده بودند که بازآفرینی یک موضوع با استفاده از المانهای هنری می بایست با اساس درونی هنرمند در هم آمیخته شده و از دل آن یک کار هنری جدید متولد شود. نقاشی سمبولیسم نیز تلفیقی از فرم و احساس بعلاوه احساسات درونی هنرمند است که اثر هنری را شکل میدهد. در مقاله ای که در سال 1891 توسط ژرژ-آلبر اوریه منتقد و نظریه پرداز هنری و در مورد پل گوگن چاپ شد وی در مورد سبک سمبولیسم در نقاشی توضیحاتی را ارائه کرد. او این سبک را بدین شکل معرفی کرد که هنرمند نقاش با استفاده از تکنیک نسبتا ساده و نه نگاه عینیت گرا دست به خلق اثر هنری میزند. در این اثر احساسات درونی هنرمند نقش اصلی و اساسی را ایفا می نماید. وی رهبر این جنبش را پل گوگن معرفی می کند. هرچند که قبل از این نقاش فرانسوی نقاشان بزرگ دیگری نیز بودند که ریشه های جنبش سمبولیسم را شکل دادند. نقاشانی مانند گوستاو مورو و پیر پووی دو شاوان جزو آنها بودند. سمبولیسم ها با آثار خود سعی داشتند که دنیای هنر را در ارزش های معنوی غرق کنند. این نسل از نقاشان یک دنیای تخیلی را خلق کردند، این دنیا پر از شخصیتهای و کاراکتر های مرموز بود. درون مایه و موضوعات این آثار غالبا از داستانهای کتاب مقدس، اساطیر یونان و موجودات عجیب و غریب و هیولا ها به وجود می آمدند. موضوعاتی که در آثار نقاشان سمبولیسم بسیار فراگیر و وسیع است عبارتند از: عشق، ترس، اضطراب و مرگ. زن در آثار آنها تبدیل به یک موضوع و نماد بسیار مهم شد. زنها در آثار نقاشان سمبولیسم به شکل باکره و معصوم ظاهر می شوند و یا زنهایی مهاجم که به حالت تهدید آمیز و خطرناکی به تصویر کشیده شده اند. از آثاری که بدین شکل ارائه شده میتوان به آثار نقاش بزرگ گوستاو مورو اشاره کرد که یکی از مهمترین آنها ظهور می باشد که در آن سر یحیی تمهید دهنده را به حالت درخشان به تصویر می کشد. وی به دفعات آثاری را با همین موضوع و تم به تصویر کشیده است. دیگر اثر جالب توجه وی اودیپوس و ققنوس می باشد.

خصوصیت دیگر این گروه استفاده از پالت رنگی خاموش (Muted Colors) می باشد. همچنین استفاده از تمهای دکوراتیو از دیگر خصوصیات آثار این نقاشان است. از نقاشان سرآمد در این گرایش می توان به گوگن و همینطور پیکاسوی متقدم اشاره کرد.

به تعبیری می توان گفت که سبک سمبولیسم گوگن تا حد زیادی شخصی و منحصر به فرد بود. البته اگر از این نکته بگذریم که تقریبا آثار تمام سمبولیستها سویه های شخصی بسیار زیادی داشتند. گوگن از جامعه صنعتی آن دوران دوری می جست. بنابراین حالت بدوی عنصر غالب در آثار وی بود. به بیان دیگر در آثار گوگن می توان گریز از تمدن را مشاهده نمود. کشتی گرفتن یعقوب با فرشته یکی از آثاری است که این خصوصیات را در خود دارد. این اثر یکی از اولین آثار گوگن با سویه های سمبلیستی می باشد. این نقاشی یک اثر ترکیبی است، بدین صورت که می توان در آن فرمهای آبستره را در کنار بیان احساسات معنوی دید. از دیگر خصوصیات این اثر استفاده از رنگها به شکل تکه ای می باشد. این نقاشی تاثیر عمیقی بر روی گروه نبی ها بر جای گذاشت.

این نکته درست است که جنبش سمبولیسم از فرانسه آغاز شد اما کم کم تبدیل به یک جنبش هنری آوانگارد شد که به سراسر اروپا و آمریکای شمالی گسترش پیدا کرد. نقاش بزرگ و مشهور نروژی ادوارد مونک نیز از این سبک تاثیراتی را گرفت. وی مدتی را در فرانسه در حلقه سمبولیستها سپری کرد. سبک این نقاش بزرگ نیز بسیار منحصر به فرد می باشد و در بسیاری از محافل هنری آنرا نوعی سمبولیسم ناتورالیسم می نامند (دوران متقدم). دلیل این امر نیز این است که موضوعات این نقاش نروژی عجیب و غریب و یا خیال انگیز نیستند، بلکه مبتنی بر اظطراب ها و رنجهای واقعی دنیای مدرن می باشند. در سال 1892 جوزفین پالادان رمان نویس فرانسوی سالن Salon de la Rose + Croix را تاسیس کرد. او در این سالن از هنرمندانی که به سبک سمبولیسم تمایل داشتند برای نمایش آثارشان دعوت کرد. فردیناند هودلراز سوئیس، یوهانس تئودروس توروپ از هلند و تعدادی نقاش بلژیکی جزو هنرمندان بین المللی این رویداد بودند.

یک نقاش مشهور دیگر که در حوزه سبک سمبولیسم در بلژیک کار می کرد جیمز انسور بود. وی نیز به نوعی سبک سمبولیسم کاملا شخصی تعلق خاطر داشت. این نقاش مشهور چهره هایی گروتسک وار و کارناوالسک را به تصویر می کشید. توجه داشته باشید که آثار بسیاری از نقاشان سمبولیسم را می توان در دسته بندی های دیگر نیز قرار داد. برای مثال بسیاری از هنرشناسان، ادوارد مونک و یا جیمز انسور را در دسته هنرمندان اکسپرسیونیسم طبقه بندی می نمایند. در حالی که بسیاری این هنرمندان در دوران های مختلف عمر هنری شان سبکهای گوناگونی را تجربه کرده اند.

پیکاسو نیز با دیدن آثار گوگن آنها را ستایش کرد و در آثار دوره آبی از نماد گرایی استفاده کرد. یک مثال خوب برای تاثیر گرفتن از سمبولیسم ها در آثارش وعده غذایی مرد نابینا می باشد. حالات مردی که به تصویر کشیده شده و ساده سازی اشکال، نشانه های بارزی از سبک نمادگرایی در این اثر هستند.

در اروپای مرکزی جنبش سمبولیسم در آثار هنرمندان وین و خصوصا گوستاو کلیمت نقاش اتریشی بسیار مشهود می باشد. در آثار این هنرمند می توان به وضوح تمایل به نمایش دادن خصوصیات زنانه را ملاحظه کرد. سبک تزئینی کلیمت ارتباط عمیقی بین سبک سمبولیسم و جنبش هنر نو را به نمایش می گذارد. در اتریش حلقه جدایی وین نیز به سبک سمبولیسم تمایل پیدا کردند که در راس آنها نیز کلیمت حضور پر رنگی داشت.

احساس گرایی و به تصویر کشیدن منویات درونی در جنبش سمبولیسم تاثیرات قابل توجهی را بر روی سبکهای هنری قرن بیستم از خود بر جای گذاشت. سبکهای مهمی مانند سبک اکسپرسیونیسم در کنار تاثیر از دیگر جنبشهای هنری از جنبش سمبولیسم نیز تاثیرات زیادی گرفت و این جنبش نقش مهمی در به وجود آمدن آن داشت. همینطور سبک آبستره را می توان تا حد زیادی وامدار سمبولیسم به حساب آورد.