آموزش چاپ دستی و تکنیکهای آن

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: چهارشنبه ۱۴ شهریور ۱۳۹۷

به باور تاریخ شناسان چاپ دستی در قرن ششم یا هفتم میلادی در مصر به وجود آمد، مصریان از بلوک های چوبی برای چاپ نقوش و تزیین پارچه استفاده میکردند. با اختراع چاپ دستی، این تکنیک به هنرمندان توانایی باز تولید چند باره تصاویر را داد، همینطور باعث ایجاد جذابیت بیشتر بصری در آثار هنری گردید و تمام رشته های هنری های بصری از طراحی گرافیک گرفته تا نشر کتاب را تحت تاثیر خود قرار داد. این امکان هنرمندان را به تجربه و آزمایش متدهای گوناگون سوق داد، اما پروسه کلی این تکنیک انتقال نقوش توسط جوهر از یک سطح به سطح دیگر می باشد. همانطور که گفته شد چاپ دستی یکی از قدیمی ترین متدهای خلق تصویر می باشد و ما در اینجا به بررسی تکنیکهای مختلف آن خواهیم پرداخت.

چوب تراشی

چوب تراشی نوعی چاپ دستی می باشد که در آن تصویر روی سطح لوح چوبی به صورت برجسته باقی می‌ماند و مابقی سطح که شامل تصویری نیست با وسایل کنده کاری چوب مانند مغار تراشیده و گود می‌شود. بدین معنی که هنرمند اقدام به تراشیدن فضای منفی تصویر می نماید. و در پایان روی سطح چوب را آغشته به جوهر کرده و آن را بر روی ساپورت (کاغذ، پارچه و...) میگذاشتند. همانطور که «جرج ادوارد وود بری» در کتاب خود می نویسد، چوب تراشی فقط در صنعت چاپ دستی تحول ایجاد نکرد، بلکه هنرهای های بصری و نشر را نیز دستخوش تحول نمود. در قرن پانزدهم میلادی، از این تکنیک برای تکثیر و چاپ متون و همچنین تصاویر استفاده می شد. روند حکاکی کردن و بیرون کشیدن هر حرف بر روی مکعب چوبی کاری بسیار دشوار و خسته کننده بود، بنابراین، این تکنیک برای هدفهای بسیار خاص مانند چاپ کتاب مقدس مورد استفاده قرار می گرفت. از این روش همچپنین برای تهیه تصاویرکتب ویژه افراد ثروتمند و یا دربار شاهان استفاده می شد.

تکه چسبانی (Collagraphy)

(تکه چسبانی): فرآیند این نوع از چاپ تا حد زیادی متفاوت از انواع دیگر است، در این تکنیک شما بر روی سطح خاصی کنده کاری نمی نمایید، بلکه سطوح را در کنار هم ترکیب نموده و به یک اثر واحد خواهید رسید. در این تکنیک می توان از تکه های کاغذ وسایل و اشیاء یافت شده در طبیعت و ... استفاده کرد. همینطور می توان از اثر این اشیاء به کمک جوهر و یا رنگ و یا حتی مستقیما از خود اشیاء استفاده کرد. در این تکنیک اگر از کاغذ برای جای گذاری استفاده می کنید باید به این نکته توجه داشته باشید که ابعاد کاغذ شما نباید بیشتر از 10x10 سانیمتر باشد ، در غیر اینصورت ریسک پاره شدن ساپورت را خواهید داشت. سپس ترکیب بندی و یا تصویر ایجاد شده را بر روی ساپورت خود با کمک جوهر چاپ می نمایید، و یا مستقیما خود ترکیب بندی را با قطعات چاپ شده ارائه می نمایند. این تکنیک شباهت زیادی به «کلاژ» دارد.

حکاکی (Engraving)
این سبک از قدیمی ترین متد چاپ به روش کنده کاری می باشد، همینطور این روش یکی از مشکل ترین و در عین حال زیباترین روشهای چاپ دستی می باشد. این سبک را intaglio نیز می نامند، این کلمه از ریشه ایتالیایی به معنای کندن یا برداشتن است. سبک intaglio شامل مدلهای مختلفی از قبیل حکاکی (Engraving)، اچینگ (Incisione) و ... می شود. طرز کار این روش از این قرار می باشد که در ابتدا هنرمند طرح خود را بر روی صفحه فلزی طراحی کرده و در ادامه داخل فضای طراحی شده را با ابزار مخصوص (مغار مخصوص فلزات) خالی می کند، در ادامه با نوعی جوهر مخصوص (این جوهر به شکل مایع نمی باشد) تمام سطح صفحه را می پوشانیم و در ادامه با یک دستمال مخصوص سطح فلز را پاک می کینم. در این فرآیند در قسمتهای کنده شده و گود رفته با ماده چاپ باقی مانده و قسمتهای دیگر پاک می شوند. در ادامه کاغذ مرطوب (مخصوص این نوع از چاپ) را به همراه پنل فلزی در زیر دستگاه پرس قرار می دهیم و اثر هنری را به چاپ می رسانیم، یکی از استادان این کار هنرمند بزرگ ایتالیایی به نام مارک آنتونی رموندی می باشد.

همانطور که در بالا ذکر آن گذشت، یکی دیگر از زیر مجموعه های سبک Intaglio تکنیک اچینگ یا Incisione می باشد. این روش برعکس روش قبلی عمل می کند، در ابتدا هنرمند صفحه فلزی را به وسیله نوعی واکس می پوشاند. در ادامه با یک سوزن طرح بر روی پالت اجرا می شود، در این مرحله طراح نباید سوزن را با فشار زیاد بر روی پالت بکشد، فقط فشار مختصر جهت خراش دادن واکس روی سطح کافی می باشد. در مرحله بعد پنل فلزی را در ظرف اسید قرار می دهیم، در این مرحله نقاط خراش داده شده توسط سوزن که فاقد واکس مخصوص می باشند توسط اسید خورده شده و طرح ما بر روی فلز حک می شود، در ادامه سطح را با جوهر مخصوص چاپ پوشانده و با دستمال پاک می کنیم و پانل را به همراه کاغذ مخصوص زیر دستگاه پرس قرار می دهیم.

آکواتین
این سبک نیز از زیر مجموعه های Intaglio می باشد و شبیه به اچینگ است، با این تفاوت که در سبک اچینگ تمرکز بیشتر بر روی خط می باشد اما آکواتین بیشتر بر روی شکل و حجم تمرکز می کند. ریشه های این تکنیک به سالهای 1800 میلادی بر میگردد. این تکنیک خیلی زود محبوب شد چراکه نتیجه بصری آن شباهت زیادی به کار آب رنگ دارد. روش کار به اینصورت است که بر روی یک پالت زینک یا مس شروع به خراش می کنیم، وطرح کلی را اجرا می نماییم. سپس پالت را به وسیله نوعی رزین به خوبی می پوشانیم و در ادامه پالت را حرارت داده تا زمانی که رزین به خوبی آب شده و در اصطلاح به خورد پالت برود. در این فرایند سطوح برجسته تر (خراش نخورده) ریزن کمتری به خود می گیرند و زمانی که این رزین حرارت می بینید با توجه به خراشهایی که برای طراحی بر روی پالت ایجاد شده تنهای خاصی را بر روی سطح کار ایجاد می نماید. بعد از این مرحله پالت را وارد ظرف اسید می نماییم، زمانی که پالت وارد ظرف اسید می شود مرزهای بین خراشها از بین رفته و شکل دلخواه هنرمند با توجه به طراحی ابتدایی ایجاد خواهد شد.

لیتیوگرافی یا چاپ سنگی
لیتیوگرافی در سال 1798 در مونیخ آلمان ابداع شد. در این نوع از چاپ از سنگ آهک و یا پالتهای فلزی استفاده می شود. روش کار به این صورت است که ابتدا تصویر و یا متن مورد نظر را با مرکبی مخصوص بر روی نوعی کاغذ خاص طراحی می کنند، سپس آنرا به مدت حدودا 24 ساعت در داخل آب میگذارند. (توجه داشته باشید که پایه این کاغذ ها پلاستیک می باشند). سپس این کاغذ را بر روی سنگی که از قبل صاف و تمیز شده است، قرار می دهند تا خطوط و یا تصویر بر روی سنگ منتقل شود. در ادامه بر روی سنگ اسید ریخته می شود و قسمتهایی که فاقد نوشته و یا شکل هستند خورده شده و حدود یک میلیمتر پایین تر رفته و نوشته و یا شکل حالت برجسته به خود می گیرد.

سپس با غلتک مخصوص سنگ را به جوهر آغشته کرده و کاغذ را بروی آن قرار داده و عمل پرس را انجام می دهند. این سبک از چاپ دستی بیشتر برای چاپ متن ها و کتابها استفاده می شده است. معمولا در این نوع چاپ، بار اول به صورت تست انجام می گیرد و دفعات بعد، از مخلوطی از آب، اسید و صمغ عربی برای اصلاح قسمتهایی که بر روی سنگ خوب حک نشده استفاده می شود.

در پایان ذکر این نکته لازم است که در انجام هر یک از این روشهای چاپ داشتن دانش طراحی و آموزش و فراگیری آن زیر نظر یک استاد ماهر و چیره دست، نکته پایه و بسیار ضروری می باشد و به طور کلی روشهای چاپ دستی (خصوصا انواع کلاسیک آن) روشهایی سهل و آسان نیستند و نیاز به تمرین و ممارست فراوان در رسیدن به مرحله قابل قبول دارند.