بررسی نور و سایه در نقاشی

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: شنبه، ۱۰ اسفند ۱۳۹۸

در دنیای هنر و نقاشی یکی از مهمترین و در عین حال پیچیده ترین موضوعات، مبحث نور و سایه می باشد. بسیاری از هنرمندان مشهور جهان مطالعات دقیق و بسیار مفصلی را بر روی این تکنیک مهم انجام داده اند. به مانند بسیاری از تکنیکهای نقش آفرین و پایه ای، این تکنیک نیز در طول سالیان طولانی و به وسیله بسیاری از هنرمندان، رو به تکامل و هر چه کاربردی تر شدن گذاشته است. چه بسا که یک نور پردازی حرفه ای و مناسب در بسیاری از هنرها میتواند به کلی جلوه کار را دستخوش تغییر کرده و به غنا و تاثیر گذاری آن بیفزاید. تکنیک نور پردازی در طی سالیان متمادی و در کنار به وجود آمدن سبکهای مختلف، ارتقاء یافته و تغییر و تحول های چشمگیری را پشت سر گذاشته است. در این مقاله ما به بررسی نور وسایه در نقاشی خواهیم پرداخت. اما اگر بخواهیم تعریف آکادمیک از نور و سایه در نقاشی و به طور کلی در هنر را ارائه کنیم، می توان آنرا به این گونه تشریح کرد: نور و سایه در هنرهای بصری نمایش تضادها و کنتراستهای مختلف تاریک و روشن در لِوِل(Level)ها و لایه های گوناگون می باشد که پرداختن به آن بر مباحث اغلب زیر شاخه های هنرهای بصری تاثیرات عمیقی داشته است. مثلا نور پردازی و سایه روشن، بر روی عمق نمایی و پرسپکتیو اثر هنری تاثیر گذاشته و آنرا دستخوش تغییرات کرده است. از طرف دیگر این تکنیک، در ترکیب بندی و کمپوزیسیون اثر هنری تاثیرات مهمی را از خود بر جای گذاشته است. این تکنیک در طول سالیان دراز ابزاری بسیار قوی در دست هنرمندان بوده و با استفاده از این تکنیک دست به خلق تصاویر حجم دار و سه بعدی زده اند. به طوری که با لایه های مختلف نور و سایه می توان از یک تصویر تخت و دو بعدی یک تصویر حجم دار و با عمق (به اصطلاح سه بعدی) به وجود آورد. همینطور این تکنیک یکی از اساسی ترین تکنیکها در هنر طراحی و نقاشی فیگوراتیو می باشد. به طوری که خلق عوارض نور و سایه بر روی بدن انسان یکی از پیچیده ترین و دشوار ترین تکنیک ها در دنیای هنر محسوب میگردد. قواعدی که در اصول سایه روشن در نقاشی و طراحی وجود دارد در هنر سینما، تئاتر و عکاسی نیز صادق می باشد. به طوری که بسیاری از کارگردانان بزرگ دنیا از همین اصول در فیلمهای خود استفاده می نمایند. به نوع نورپردازی در دو تصویر پایین دقت کنید:

در نقاشی کلمه ایتالیایی (Chiaroscuro) به عنوان یک کلمه فنی برای تعریف نور و سایه به کار برده می شود. این کلمه تقریبا به تمام زبانهای دنیا وارد شده است و معنی آن نیز سایه روشن می باشد. توجه داشته باشید که این تکنیک مهم اولین بار به صورت علمی و آکادمیک در دوران رنسانس و توسط نابغه تمام دوران لئوناردو داوینچی ظهور کرد. البته شواهد و اسناد تاریخی نیز وجود دارد که نشان می دهد هنرمندان در دوران یونان و رم باستان نیز از این تکنیک برای خلق آثار هنری استفاده می کردند.

تصویر بالا یک نقاشی دیواری مربوط به قرن چهارم قبل از میلاد می باشد که در منطقه مقدونیه کشف شده است. در این اثر می توان آثاری از نور پردازی را ملاحظه کرد. اما همانطور که گفته شد نورپردازی به شکل آکادمیک آن اولین بار توسط لئوناردو انجام شد. تا قبل از این دوره نورپردازی و سایه روشن ها حالت تخت گونه داشتند و به طور کل جهت نور در آثار هنری مشخص نبود. به همین جهت طبیعتا کارها دارای سایه های مشخصی نیز نبوده و بنابراین کار هنری حالت تخت به خود می گرفت. به نقاشی پایین توجه کنید. این کار اثر دوچو، نقاش ایتالیایی قرن سیزدهم می باشد. همانطور که از تصویر پیداست این نقاشی هیچ نوع نور پردازی مشخصی نداشته و همینطور عوارض سایه روشن و کنتراست نیز در کار بسیار ابتدایی و ضعیف می باشد. به بیان دیگر بیننده نمی تواند جهت نور را تشخیص داده و همین امر منجر به آسیب به اثر هنری شده و پرسپکتیو عمقی را در کار از بین می برد و کار حالت دو بعدی به خود می گیرد. با تمام این احوال این اثر هنری یکی از بهترین ها در دوران خود بوده است.

اما همانطور که گفته شد تکنیک نور پردازی و سایه روشن به صورت آکادمیک و علمی آن، در دوره رنسانس آغاز شد. یکی از اولین روشهای نور پردازی و سایه روشن، استفاده از ابزاری مانند زغال و یا جوهر مشکی بر روی کاغذهای زرد رنگ می باشد. و برای نور پردازی از متریالهایی با اثر گذاری سفید، مانند گواش سفید استفاده می شده است.

لئوناردو یکی از اولین هنرمندانی بود که دست به مطالعه نور و ایجاد طرحها و حجم های سه بعدی با استفاده از سایه روشن زد. وی با استفاده از تُنهای گوناگون و نقاشی های چند لایه موفق به خلق آثاری با نورپردازی های کاملا حرفه ای و زیبا شد.

اما دیگر استاد مسلم نور پردازی رافائل می باشد، در آثاراین هنرمند بزرگ نور غالبا از یک جهت خاص به صحنه تابیده شده و حجم و بعد زیبایی را به کار می بخشد. در آثار این نقاش قدرتمند معمولا بک گراند کار نسبت به موضوع اصلی تیره تر به نظر می رسد. به بیان دیگر در تابلوی نقاشی، بیننده شاهد یک کنتراست شدید مابین سوژه اصلی اثر و المانهای فرعی می باشد. نقاشی های این هنرمند بزرگ از نظر نور پردازی بسیار پیچیده بوده و همین نور پردازی پیچیده منجر به خلق ترکیب بندی های بسیار قدرتمند و شگفت انگیز می شوند.

بسیاری از هنرمندان بزرگ تاریخ هنر جهان از ترکیب بندی ها و نور پردازی های این نقاش بزرگ الهام گرفته اند. در اکثر آثار رافائل ما شاهد دو ترکیب بندی و المان جدا از یکدیگر هستیم که این دو المان به واسطه نورپردازی و سایه روشن به یکدیگر مرتبط شده و باعث هماهنگی بسیار زیبا در اثر هنری می شوند.

نور پردازی های قوی و در کنار آن سایه روشن های سنگین در قرن شانزدهم و با ظهور سبک های منریسم و باروک در میان هنرمندان بسیار محبوب شد. از این نور پردازی در آن دوران تحت نام نور پردازی مقدس نیز یاد می شده است. از بزرگان این جنبش می توان به تین تورتو ورونزه و بسیاری از هنرمندان دیگر که پیرو این دو تن بوند نام برد. توجه داشته باشید که این دو هنرمند بزرگ تقریبا قبل از کاراواجو ظهور کردند و می توان گفت که آنها منجر به آغاز سبک باروک و ظهور هنرمندان بزرگ مانند کاراواجو شدند. تکینک این دونقاش بزرگ شبیه به چیزی بود که بعدها کاراواجو از آن استفاده کرد و دست به تکامل آن زد. آنها از فضاهای تیره در کار استفاده می کردند و موضوعات را با نورهای شدید و رشته ای نور پردازی می کردند.

همانطور که گفته شد یکی دیگر از مهمترین سبکها و دوره های هنری که تاثیرات عمیقی بر مفهوم نور و سایه را در دنیای هنری های بصری از خود بر جای گذاشت سبک باروک می باشد. بزرگترین نقاش این جنبش هنری نقاش بزرگ ایتالیایی کاراواجو است که به واقع سبک باروک و شیوه نور پردازی رایج در آن، مدیون این هنرمند چیره دست و قدرتمند می باشد. کاراواجو خالق نورپردازی دراماتیک می باشد که بسیاری از هنرمندان قرن هفدهم در جهان از او تاثیرات عمیقی را گرفتند و سبک نور پردازی این هنرمند بزرگ همچنان نیز مورد استفاده می باشد. این هنرمند بزرگ از دل سبک باروک و نور پردازی خود سبک دیگری را خلق کرد که در دنیای هنر به نام سبک تنبریسم مشهور شده است. در این سبک از نورهای بسیار شدید و دراماتیک استفاده می شود. المانهای اطراف موضوع اصلی، غالبا تیره و فضای اطراف و خصوصا بک گراند تاریک می باشد. این نوع از نور پردازی بعدها برای سبک اسپات لایت نیز به کار برده شده است. این روش نور پردازی باعث بروز و بیان احساسات شدید در نقاشی می گردد. همانطور که گفته شد تنبریسم یکی از زیر مجموعه های سبک باروک می باشد. این سبک با استفاده از کنتراست های شدید، تاثیر عمیقی را بر روی بیننده بر جای می گذارد. سایه روشن های شدید و پر مایه باعث هر چه بیشتر سه بعدی به نظر آمدن نقاشی شده و صحنه ای بسیار زیبا و تاثیر گذار را خلق می نماید. این فاکتورها کم و بیش در سبک باروک نیز کاربرد داشته و غالبا سبک نور پردازی نقاشی های باروک همانند تکنیک تنبریسم می باشد. اگر بخواهیم یکی از نقاشان و طراحان بزرگی را که کاراواجو از او تاثیر گرفته و در این تکنیک از ایده های وی استفاده کرده را نام ببریم می توان به نام نقاش و چاپگر بزرگ آلمانی آلبرشت دورر اشاره کرد.

در قرن هجدهم میلادی و با ظهور روکوکو، این سبک از نورپردازی به کنار رفت. در نور پردازی به روش و سبک روکوکو نورها به صورت گسترده و ملایم به نمایش در می آمدند و خبری از نور پردازی های شدید و دراماتیک در اثر هنری نبود. به طور کل تکنیک رنگ گذاری در سبک روکوکو نورها و سایه روشن های ملایم و نرم را می طلبید. به همین دلیل سایه های شدید ونورهای گرم و سنگینی که در سبک باروک وجود داشت در این سبک مشاهده نمی شوند. نکته دیگر در سایه روشن به سبک روکوکو این می باشد که منبع نور در این سبک از نقاشی به هیچ عنوان متمرکز نبوده و به صورت منتشر و در لایه های بسیار نرم دیده می شوند.

اما باید توجه داشته باشید که مدتی پس از جنبش هنری روکوکو با ظهور سبک رمانتیسم، فرم سایه روشن ها و نور پردازی مجددا به سمت سبک باروک گرایش پیدا کرد و هنرمندان رمانتیک به نور پردازی باروک تمایل یافتند. البته لازم به ذکر است که به دلیل ماهیت هنر رمانتیک، شدت و سطح دراماتیک بودن نور و سایه در این سبک نسبت به باروک ملایم تر و پایین تر می باشد. در سبک رمانتیک غالبا از نورهای گرم در کار استفاده می شود. اما سایه ها نسبت به سبک باروک نرم تر کار شده و در کنار این موضوع نورها نیز به حالت تیز و برنده سبک تنبریسم نمی باشند. بعلاوه در این سبک حالت اسپات لایت کمتر دیده می شود و به طور خلاصه می توان گفت که نور پردازی در سبک رمانتیک تا حدودی شبیه به سبک باروک می باشد اما نوع رقیق تر شده و ملایم تر آن.

یکی دیگر از تاثیر گذارترین جریانات هنری بر روی نور و سایه نقاشی فلاندی و هلندی می باشد. نور و سایه نقشی بسیار اساسی را در نقاشی فلاندی و هلندی ایفا می نماید. به بیان دیگر یکی از اساسی ترین المانهای بصری در این جریان هنری، نور وسایه می باشد که با خصوصیات خاص خود زیبایی و نفوذ خاصی را به این سبک بخشید که به رئالیسم هلندی نیز معروف شد. این سبک با نور پردازی های شبانه و با شمع بر روی موضوع مورد نظر آغاز می شود و یکی از هنرمندان برجسته در دوران متقدم آن خیرتخن فان هارلم می باشد. اما در اوایل قرن هفدهم هنرمندان این سبک تاثیرات عمیقی را از سبک کاراواجو گرفتند و هنرمندانی چون خرارد فن هونهورست و دیرک ون بابورن به تکمیل و غنای این سبک کمک کردند. همینطور نقاشان سبک باروک فلاند نیز تاثیر زیادی در این نوع از نورپردازی داشتند. از چهره های تاثیر گذار و مشهور فلاندی می توان به جیکوب جوردنز اشاره کرد. یکی از بزرگترین هنرمندان درسبک نور و سایه نقاش بزرگ هلندی رامبراند می باشد. وی نیز نور پردازی را با استفاده از شمع به انجام می رسانید و از نورهای گرم در کار خود استفاده می کرد. فضاهای کار این هنرمند بزرگ شباهت زیادی به آثار کاراواجو دارد به طوری که او نیز در نقاشی هایش غالبا از بک گراندهای تاریک استفاده می نماید. توجه داشته باشید که ما در مقوله نورپردازی هلندی- فلاندی کمی بیشتر به این نقاش بزرگ می پردازیم. زیرا این سبک از سایه روشن تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر این نقاش بزرگ می باشد. حتی برخی موارد به این سبک، نور رامبراندی هم اتلاق می گردد. علاقه رامبراند به انتخاب فضاهای تاریک همیشه در کارهای او مشهود بوده است که این امر نیز تاثیر گرفتن رامبراند از ورژن ایتالیایی نور پردازی را نمایش می دهد. اما باید گفت که این هنرمند برعکس بزرگان ایتالیایی، کمتر از کنتراست های شدید و تیز در کار خود استفاده می کرده است. بنابراین می توان یکی از تفاوتهای اصلی نورپردازی هلندی را با مدل ایتالیایی آن همین نکته تلقی کرد. این هنرمند بزرگ علاوه بر نورپردازی متداول که توضیح آن گذشت نوعی نورپردازی نیز برای نقاشی پرتره ابداع کرد که امروزه نیز از آن در عکاسی پرتره استفاده می شود. این نورپردازی به واسطه یک منبع نور و یک بازتاب دهنده به انجام می رسد. یک راهکار دیگر برای این کار استفاده از دو منبع نور می باشد. نورها به نحوی تنظیم می گردند که در نهایت یک مثلث نور در قسمت تاریک تر صورت به وجود می آید و همین امر هارمونی زیبایی را به کار پرتره می بخشد.

در قرن نوزدهم میلادی و در سبک مدرن امپرسیونیسم قوانین نور و سایه به کلی تغییر کرد. به دلیل ماهیت این سبک که اکثر آثار در فضای باز اجرا می شد و نور طبیعی آفتاب در اثر نقش بسزایی داشت، نوع نورپردازی کاملا متفاوت از سبک باروک و حتی روکوکو بود. نقاشان ناگزیر می بایست نور را به شکل منتشر به تصویر می کشیدند که جهت آن نیز به طور دقیق مشخص نمی باشد. به علاوه سایه روشن ها از طیف وسیعی از رنگهای تیره و روشن ایجاد می گردد. نور طبیعی بیش از هر چیزی در کار خودنمایی می کند. نور تا جایی در آثار این نقاشان مهم است که خود نور در بعضی از آثار تبدیل به المان و موضوع اصلی کار میگردد. در حالی که ما در سبک باروک یک موضوع کاملا روشن در صحنه را نظاره گر بوده و نور به مثابه یک ابزار در جهت بیان موضوع نقاشی، مورد استفاده قرار می گیرد.

در پایان توجه داشته باشید که پایه و اساس کلی تقریبا تمام سبکهای نور پردازی در این مقاله عنوان شده است. تجزیه و تحلیل جزئی تر و دقیقتر، نیازمند توضیحات فنی وتخصصی تری می باشد که از حوصله این مقاله خارج بوده و فرصتی دیگر را میطلبد.