نقاشی دیواری فرسک

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: جمعه، ۲۱ آذر ۱۳۹۹

نقاشی دیواری فرسک یا فرسکو نوعی نقاشی است که بر روی ترکیب گچ و آهک تازه (خیس) اجرا می شود. رنگهای این تکنیک از نقاشی بر پایه آب می باشند و به صورت پیگمنت های پودری در دسترس هستند. زمانی که این رنگها با آب ترکیب می شوند می بایست در مدت زمان نسبتا کوتاهی مورد استفاده قرار گیرند و یا در یک محفظه سر بسته (بدون تماس با هوا) نگهداری شوند. این رنگها زمانی که بر روی ساپورت (ترکیب گچ و آهک) می نشینند با گچ ترکیب شده و فعل و انفعال شیمیایی ایجاد می کنند. آنها به اصطلاح به جان دیوار فرو رفته و تبدیل به بخشی جدا نشدنی از دیوار می گردند. همین امر منجر به دوام و عمر طولانی این رنگها شده و ماندگاری بسیار بالایی را برای اثر هنری رقم می زند. کلمه فرسکو ((fresco یک کلمه ایتالیایی است. این کلمه به معنای تازه می باشد، بدین معنی که این نقاشی می بایست بر روی دیوار خیس و ملات تازه کار شود. بنابراین اگر نقاش هنرمند بر روی دیواری خشک دست به خلق اثر هنری بزند ذات نقاشی دیواری فرسک از بین می رود و در ایتالیایی از کلمه سکو برای آن استفاده می کنند. البته نقاشی دیواری خشک نیز یکی از تکنیکهای نقاشی دیواری به حساب می آید، اما دوام و طول عمر نقاشی فرسک را دارا نیست. باید این نکته را نیز ذکر کرد که امروزه تکنیک های نقاشی دیواری جدیدی به وجود آمده است که بر پایه شیمی جدید ابداع شده اند و ادعا می شود که کیفیت و دوام فرسک را دارا می باشند. اما تایید این نکته نیازمند گذشت زمان (حدود پانصد سال) است. تکنیک این نوع از نقاشی مربوط به دوران باستان می باشد، لکن این تکنیک ارتباط تنگاتنگی با دوران رنسانس ایتالیا دارد.

رنگ دانه های نقاشی فرسک را می بایست با آب در درجه حرارت نرمال (دمای اتاق) ترکیب کرد. بعد از ترکیب مناسب و با دقت رنگ آماده نقاشی می باشد. این رنگ را می بایست به شکل لایه نازک و ظریف بر روی ساپورت قرار داد. این ساپورت در دنیا به نام اینتوناکو مشهور می باشد. این کلمه یک عنوان ایتالیایی است که معمولا برای دست آخر سفید کاری بر روی دیوار از آن استفاده می کنند. اینتوناکو یک لایه نازک و ظریف گچ و آهک می باشد که آنرا بر روی دیوار آماده قرار می دهند. در قدیم طرح ابتدایی را در نقاشی فرسک با نوعی پیگمنت قرمز که sinopia نامیده می شد طراحی می کردند که پس از رنگ گذاری کاملا محو می شد. اما این تکنیک بعدها با طراح اولیه روی کاغذ و انتقال آن بر روی دیوار جایگزین شد. شرح این تکنیک هم به این صورت بود که طرح اولیه را بر روی تکه ای کاغذ اجرا می کردند. سپس خطوط طرح را با وسیله ای تیز خراش داده و یا سوراخ می کردند. سپس کاغذ را بر روی دیوار می چسباندند و بر روی آن پودر دوده می پاشیدند. این عمل باعث می شد که رد طراحی به شکل خطی سیاه بر روی دیوار باقی بماند. در روز شروع کار نقاشی یک لایه نازک از اینتوناکو را بر روی دیوار جاسازی می کردند. البته توجه داشته باشید که تنها قسمتی که قرار بود در آن روز تکمیل شود را لایه گذاری می کردند. معمولا کار نقاشی از قسمت بالایی ترکیب بندی آغاز می شد و به قسمتهای پایینی ختم می شد. قسمت هایی را که در یک روز مشخص کار می شد را giornata که یک کلمه ایتالیایی به معنای روز کاری است می نامیدند. معمولا در آثار فرسک با ابعاد بزرگ شما میتوانید یک فاصله بسیار نازک خط مانند را در بین قسمتهای مختلف کار مشاهده کنید.

یکی از دشواری های نقاشی فرسک محدودیت شدید زمانی می باشد. زیرا هنرمند نقاش می بایست قبل از خشک شدن لایه گچ، کار را به پایان برساند. به طور کلی خشک شدن کامل لایه گچ به دوازده ساعت زمان نیاز دارد. زمان ایده آل برای آغاز نقاشی یک ساعت پس از لایه گذاری گچ می باشد. از سوی دیگر نقطه دست کشیدن از کار نیز می بایست دو ساعت قبل از خشک شدن لایه باشد. بنابراین به طور کل هنرمند نقاش حدود 9 ساعت زمان برای کار بر روی اثر را در اختیار دارد. وقتی که این زمان منقضی شد هنرمند نقاش نباید به کار ادامه دهد و قسمتهای باقیمانده از اینتوناکو که بر روی آن کار نشده است می بایست از بین برده شده و مجددا لایه گذاری شود. اگر قسمتهایی از کار دارای ایراد و اشتباه باشد می بایست زیر کار (لایه گچ) برداشته شده و دوباره لایه گذاری شود و سپس ایراد اصلاح گردد. یکی از مهمترین بخشهای نقاشی فرسک کربناتاسیون آهک می باشد که همین پدیده وظیفه ثبات گچ را بر عهده دارد. این فرایند نقاشی فرسک را برای نسل های آینده حفظ می نماید. توجه داشته باشید که متخصصان بزرگ این هنر مانند رافائل و میکل آنجلو روشهای خاصی را از خود ابداع می کردند. مثلا این دو هنرمند بزرگ قبل از خشک شدن فرسک قسمتهایی از کار را خراش میدادند و یا بیرون زدگی و تو رفتگی در کار ایجاد می کردند. این موضوع به سه بعدی شدن و رئال تر شدن اثر نقاشی کمک بزرگی می کرد. به بیان دیگر این روش، توهم عمق (illusion of depth) را در اثر ایجاد می کرد. در شاهکار مدرسه آتن اثر رافائل، چشمان کاراکتر ها با این روش خلق شده است و همین موضوع به نگاه نافذ و متفکر شخصیت ها کمک زیادی کرده است. میکل آنجلو نیز در فیگورهای مرکزی آثار خود از این روش استفاده می کرده و به نحوی این امر تبدیل به امضای این هنرمند شده است.

در یک نقاشی دیواری فرسک ممکن است ده یا دوازده و یا حتی تعدادی بیشتری (giornata) وجود داشته باشد، به این معنی که تکه های مختلفی از اینتوناکو برای روزهای مختلف کاری جای گذاری شده باشد. بعد از پنج قرن از خلق این آثار، همچنان تکه های جدا اینتوناکو در آثار قابل رویت نیستند، مگر در برخی آثار بسیار بزرگ و از فاصله نزدیک. علاوه بر این پس از اتمام کار مرز بین giornata توسط نقاشی خشک (secco) پوشانده می شدند.

اما در کنار نقاشی بروش ذکر شده، انواع دیگری از نقاشی دیواری نیز وجود دارد. یکی دیگر از انواع نقاشی دیواری نقاشی دیواری فرسک خشک می باشد که نام اصلی آن یک نام ایتالیایی (Fresco secco) است. در این سبک از نقاشی دیواری به دلیل خشک بودن ساپورت نیاز به یک ماده اتصال دهنده مانند تخم مرغ ( دررنگهایی مانند تمپرا) چسب و یا روغن وجود دارد. توجه داشته باشید که در برخی مواقع از این تکنیک به صورت ترکیبی استفاده می شده است، بدین معنی که از نقاشی تکنیک خشک بر روی نقاشی تکنیک خیس استفاده می شده است. همین موضوع به دوام بیشتر نقاشی فرسک خشک کمک می کرده است. بنابراین این نوع از فرسک خشک متمایز از نوع غیر ترکیبی آن می باشد. به طور کلی دوام و ماندگاری روش بسیار بیشتر از روش خشک می باشد. زیرا نقاشی فرسک بر روی دیوار مرطوب که سطح آن بسیار شفاف و صاف است انجام میگیرد. در حالی که روش خشک بر روی گچ خشک شده و زبر که دارای بافت نسبتا خشن است کار می شود. از طرف دیگر در بسیاری مواقع تکنیک خشک برای اصلاحات نقاشی روش خیس به کار گرفته می شده است. در تکنیک خیس رنگها محدودیت بالایی داشتند، زیرا بسیاری از رنگها در اثر فعل و انفعالات شیمیایی با آهک خیس تغییر حالت می دادند. برای مثال رنگ آبی همیشه در نقاشی فرسک مشکل ساز بوده است و به همین دلیل معمولا برای به تصویر کشیدن آسمان و لباس آبی از تکنیک خشک در کار استفاده می کردند. نکته دیگری را که باید در مورد سبک خشک گفت این است که امروزه به لطف پیشرفت علم و توانایی هنر شناسان در تجزیه و تحلیل ماهیت نقاشی های دیواری این نکته روشن شده است که اکثر نقاشی دیواری های دوران متقدم رنسانس با استفاده از متد فرسک خشک کار می شده است. دلیل این امر هم امکان استفاده از طیف وسیع تر از رنگدانه ها بوده است. هر چند که اکثر این آثار تا حد زیادی از بین رفته اند. از طرف دیگر باید توجه داشت که روش خشک نسبت به روش خیس در برابر رطوبت بسیار آسیب پذیر تر می باشد. سه مزیت نقاشی فرسک خشک از این قرار می باشد که: اشتباهات را می توان به سادگی اصلاح کرد، نسبت به نوع خیس وقت کمتری میگیرد و اینکه رنگها تغییر کمتری پس از خشک شدن دارند. در واقع می توان گفت روش خشک تا حد زیادی به کار بر روی بوم و یا تخته شباهت دارد.

اما نوع سوم این سبک را به نام نیمه فرسک (Mezzo fresco) می شناسند. در این روش نقاشی بر روی اینتوناکوی نیمه خشک کار می شود و رنگها تنها کمی به داخل گچ نفوذ می نمایند. در اواخر قرن شانزدهم میلادی این روش به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار گرفت و به تعبییری می توان گفت که جایگزین نقاشی فرسک شد. این سبک همچنین توسط هنرمندانی مانند جامباتیستا تیه‌پولو و میکل آنجلو نیز مورد استفاده قرار گرفت. می توان گفت این روش در کنار دوام بیشتر، از مزایای سبک خشک نیز برخوردار بود.

اما تا این جا در مورد تکنیک فرسک و همینطور مهمترین خواستگاه آن (ایتالیا) صحبت کردیم. در این قسمت کمی نیز در مورد این سبک از نقاشی در نقاط دیگر دنیا صحبت خواهیم کرد. همانطور که میدانیم یکی از مهمترین مراکز تمدن، فرهنگ و هنر باستان مصر می باشد. قدیمی ترین نقاشی کشف شده فرسک در مصر مربوط به سال 3500 تا 3200 قبل از میلاد بوده است.

اما شاید بتوان گفت ریشه فرسک ایتالیایی مربوط به جزایر دریای اژه می باشد و به نیمه اول هزار دوم قبل از میلاد باز می گردد. میتوان گفت قدیمی ترین نقاشی فرسک از نوع کلاسیک آن (خیس) در این نقطه یافت شده است. مشهور ترین آنها نقاشی تورادور می باشد که یک مراسم مذهبی را به نمایش می گذارد که در آن تعدادی از افراد از پشت گاو می پرند.

نقاشی فرسک در یونان باستان نیز کار می شده است. اما تعداد کمی از این آثار باقی مانده است. در جنوب ایتالیا و در منطقه پائستوم که زمانی جزو قلمروی یونان به حساب می آمده است نقاشی های فرسکی در یک مقبره که مربوط به 470 قبل از میلاد است کشف شده است. این نقاشی ها صحنه هایی از زندگی روزمره جامعه آن دوران را به نمایش می گذارند که می تواند توضیحات ارزشمند تاریخی از آن زمان را به ما ارائه کند.

اما نقاشی فرسک در زمان معاصر نیز طرفداران خاص خود را دارد. در سال 1966 نمازخانه فوجیتا در شهر رَنس فرانسه به وسیله نقاشی فرسک تزئین شد. این نقاشیها را می توان یکی از مثال های بارز نقاشی فرسک در دوران مدرن به حساب آورد. این نقاشی ها فضای داخلی این نمازخانه را با تصاویر مذهبی تزئین می کنند. سبک این آثار مکتب نقاشی پاریس می باشد. هنرمند این آثار، نقاش ژاپنی فرانسوی تسوگوهارو فوجیتا است. این آثار در سال 1966 به عنوان یک اثر تاریخی ثبت شد.

اما یکی از جالب توجه ترین و مهم ترین جنبشهای هنری در دنیا که ارتباط مستقیمی با نقاشی دیواری دارد نقاشی دیواری مکزیکی می باشد. نقاشی دیواری مکزیک از سالهای 1920 آغاز شد. در این نقاشی ها پیامهای سیاسی اجتماعی جای داشت و به طور کلی تبدیل به وسیله ای برای اتحاد ملی شد. این سبک تا سالهای 1970 ادامه داشت و پیامهای ملی گرایانه از دل آن بیرون می آمد. بزرگان این جنبش دیه‌گو ریورا، داوید آلفارو سی‌که‌ایروس و خوزه کلمنته اوروزکو بودند. این جنبش به حدی قدرتمند بود که مرزهای آن تا ایالات متحده نیز نفوذ کرد. یکی دیگر از نقاشان نامدار و مشهور که در این سبک آثاری را از خود برجای گذاشته است فریدا کالو می باشد.

در پایان باید گفت که نقاشی فرسک یکی از ریشه دار ترین و قدیمی ترین رشته های هنر در جهان می باشد. به طوریکه می توان به جرات گفت که اولین نقاشان تاریخ بشریت نقاشان دیواری بوده اند. این هنر با پیشرفت هایی که در زمینه علم شیمی و متریال سازی روی داده است دستخوش تغییراتی شده، اما همچنان طرفداران و پیروان خاص خود را دارا می باشد. به طوری که سبک ها و تکنیک های گوناگونی از دل این سبک از نقاشی در تاریخ معاصر هنر متولد شده اند.