ترکیب بندی در طراحی و نقاشی یا کمپوزیسیون

نویسنده: ایکاروس، تاریخ انتشار: سه شنبه ۲ مرداد ۱۳۹۷

یکی از مهمترین مباحث پایه ای و مبنایی در دنیای هنرهای تجسمی، ترکیب بندی Composition در نقاشی و طراحی می باشد. در هنرهای بصری جایگذاری یا چیدمان «اِلمانهای بصری یا اجزای اثر هنری برای متمایز کردن و بهتر جلوه دادن اثر» را ترکیب بندی یا کمپوزیسیون می گویند. این مقوله همچنین می تواند سازماندهی عناصر کار در راستای تفکر اصلی اثر هنری باشد. مقوله ترکیب بندی متمایز از مفهوم و پیام اثر می باشد، برای مثال شاید یک کار هنری از نظر مفهومی در سطح قوی و بالایی قرار داشته باشد، مثلا هنرمند موضوع جالب توجه و تاثیر گذاری را برای اثر خود انتخاب کرده باشد، اما کار از نظر ترکیب بندی در موضع ضعف قرار گرفته باشد و اصول و مبانی ترکیب بندی در آن رعایت نشده باشد. یک کار هنری خوب در همه حوزه ها اعم از قوانین کمپوزیسیون (که در ادامه آنها را توضیح خواهیم داد)، مفهوم و ... باید کامل و قابل قبول باشد و قوانین کادر بندی باید با بقیه اجزای اثر هنری هماهنگ باشد. بدین معنی که اگر چیزی در اثر هنری نشان داده می شود یا لحظه ای از یک داستان به تصویر کشیده می شود، باید جزو اجزای یک ترکیب بندی قرار گیرند. برای فهم بهتر مطلب ما یک طراحی فیگور را در نظر می گیریم، تصور کنید یک طراح فیگور، بدن یک انسان را به تصویر می کشد، و در آن تمام اصول آکادمیک طراحی فیگور از قبیل تناسبات و آناتومی را رعایت می کند، اما این هنرمند در رعایت اصول ترکیب بندی بی توجهی کرده و یا ضعف از خود نشان می دهد و نسبت به انتخاب جای گیری فیگور در صفحه و سایر روابط شکلی که فیگور طراحی شده اش ایجاد مینماید، بی توجه ای نشان میدهد. در اینجا معقوله ترکیب بندی و تناسبات بدن از هم جدا هستند اما قطعا در ارائه نتیجه نهایی هر دو مکمل یکدیگر می باشند.

«composition» به معنی در کنار هم قرار دادن و یا با هم قرار دادن است، که ما در زبان فارسی آن را ترکیب بندی می نامیم. این فرآیند می تواند در موسیقی ، فیلم، نویسندگی یا نقاشی روی دهد. این عمل معمولا به صورت آگاهانه و با گذراندن دوره های آکادمیک به انجام می رسد، و بسیار بعید است که فردی بدون اطلاعات هنری و از روی تصادف به یک ترکیب بندی ایده آل دست پیدا کند. در سایر هنرهای بصری نیز، ترکیب بندی معمولا به همراه تعاریف و اصطلاحات مربوط به همان هنر، استفاده میگردد. برای مثال در طراحی گرافیک و یا انتشار مجلات، کمپوزیسیون در غالب صفحه آرایی تعریف می گردد، به تعبیر دیگر صفحه آرایی در انتشار مجلات همان ترکیب بندی می باشد.

تکنیک های ترکیب بندی

اما در اینجا به دسته بندی و تعریف تکنیکهای مرسوم در ترکیب بندی می پردازیم:

قانون یک سوم:
قانون یک سوم از این قرار است که یک تصویر مانند طراحی، نقاشی یا عکس را به طور ذهنی با دو خط موازی عمودی و دو خط موازی افقی (فاصله خطوط باید برابر باشند) به نه قسمت مساوی تقسیم می نماییم، در این روش عناصر مهم تصویر ما باید در کنار این خطوط و یا تقاطع آنها قرار گیرند. طرفداران این تکنیک می گویند که قرار گرفتن عناصر بصری در این حالت توجه بیشتری را به خود جلب می نمایند و حالت تاثیر گذاری بیشتری خواهند داشت. انرژی و جذابیت تصویر در این تکنیک بر روی موضوعات که در حواشی و یا تقاطع این خطوط قرار دارند متمرکز می شود.

به تصاویر بالا دقت نمایید، تصویر سمت چپ بدون استفاده از قانون یک سوم تهیه شده و تصویر سمت راست با استفاده از آن! در تصویر سمت راست عنصر اصلی ما که همان صخره بلند می باشد در تقاط و روی خطوط موازی قرار گرفته است. هدف اصلی این تکنیک پرهیز از قرار دادن موضوع اصلی در مرکز کادر می باشد، یا جلوگیری کردن از تقسیم یک تصویر به دو قسمت مساوی.
مایکل رایان و ملیسا لنوس در کتاب مقدمه ای بر تجزیه و تحلیل فیلم می گویند:

این تکنیک در فیلمهای داستانی یکی از اصول پایه و مورد استقبال تصویر برداری می باشد که به جذابیت و غنای فیلم می افزاید. (فیلم داستانی دارای یک فیلمنامه نوشتاری است که جزئیات گوناگون صحنه‌های مختلف فیلم در آن تعریف می‌شود. در این نوع فیلم، بازیگر ، گفتگوها و کارهای تعریف شده در فیلم‌نامه را پیاده‌سازی می‌کند.)

قانون اعداد فرد:
در این نوع از ترکیب بندی هنرمند از تکرار موضوع اصلی در کادر استفاده می نماید، به طوری که نمایه های مشابه شیء مورد نظر در اطراف موضوع اصلی قرار می گیرند. این پدیده نوعی احساس لذت و راحت بودن را به چشم القاء می نماید، و در ادامه بیننده با نظاره این تصویر به نوعی احساس راحتی و لذت می رسد. این قانون بر اساس میل انسان به انعکاس تصاویر خوشایند و دو چندان کردن آنها پایه ریزی شده است. همانطور که از اسم این قانون پیداست، توصیه می گردد از تکرار اعداد زوج در این سبک دوری کرده و تکرار بر پایه اعداد فرد گذاشته شود. در این تکنیک اگر شما بیش از یک موضوع اصلی در کار دارید، توصیه به تکرار آخرین و جلوترین موضوع در کار می گردد. استفاده از اعداد زوج منجر به تقارن ناخواسته در کار شده که باعث آسیب رسیدن به ترکیب بندی در این سبک می گردد. برای مثال تصویر فردی که در یک کادر توسط دو نفر دیگر احاطه شده، شخصی که در مرکز قرار دارد نسبت به اینکه تنها در کادر باشد بیشتر مورد توجه بیننده قرار می گیرد.

قانون فضا برای حرکت:
در این تکنیک آرتیست سعی میکند در اثر هنری تصور حرکت را در بیننده ایجاد نماید، و یا یک تصور در ذهن بیننده ایجاد کند که موضوع اثر در حال حرکت یا نگاه کردن به سوی هدفی خاص می باشد. برای مثال در یک نقاشی میتوان با به تصویر کشیدن یک فیگور سوار بر روی یک اسب که به جهت خاصی خیز برداشته در اثر هنری تحرک ایجاد کرده و آن را از ایستایی و ثبات منفی خارج کرد. این تصور در ذهن بیننده احساس خوب و دارای انرژی را ایجاد خواهد کرد.

قانون ساده سازی:
تصویری با عناصر اضافی بسیار میتواند به ترکیب بندی ضربه زده و باعث دلزدگی در بیننده شوند، همینطور در یک تصویر بسیار شلوغ بیننده گیج شده و از درک هویت و هدف اصلی اثر هنری عاجز خواهد ماند. به وسیله خلوت کردن تصویر و حذف کردن المانهای اضافی، حس دلپذیر تمرکز بر روی عناصر اصلی را به بیننده القاء خواهیم کرد. در هم ریختگی و شلوغی همچنین باعث کاهش کیفیت و تاثیر گذاری مثبت در اثر هنری خواهد شد.

به تصویر بالا دقت کنید در تصویر سمت چپ ما شاهد یک بک گراند بسیار شلوغ هستیم، این بک گراند شلوغ باعث آسیب دیدن و از هم گسیختگی در نقاشی شده همینطور ژرف نمایی در این کار آسیب دیده است و صحنه اصلی و پس زمینه در هم آمیخته شده اند. اما در تصویر سمت راست با محو کردن و ساده سازی بک گراند عناصر نقاشی از هم تفکیک شده و شاهد صحنه دلپذیر تری هستیم.

قانون تقارن:
ترکیب بندی متقارن نوعی از ترکیب بندی می باشد که دو طرف اثر هنری با یکدیگر در نسبت مساوی و تعادل قرار دارند. در بیانی دیگر می توان اینگونه عنوان کرد که ما اثر هنری را به وسیله اِلمانهای بصری مانند رنگ ، سایه روشن و ... به دو قسمت مشابه و مساوی تقسیم کرده ایم. ترکیب بندی متقارن یکی از قدیمی ترین و ابتدایی ترین انواع ترکیب بندی هاست. این ترکیب بندی اغلب در آثار سنتی و قدیمی نیز قابل مشاهده می باشد. ترکیب بندی متقارن در نقاشی احساس ثبات و پایداری و آرامش را به بیننده القاء می نماید. یک مثال بسیار معروف و بارز از این نوع از ترکیب بندی یکی از آثار لئوناردو داوینچی که تناسبات انسان را به نمایش می گذارد می باشد.

در پایان به ذکر بعضی از قوانین مفید و مهم در جهت داشتن ترکیب بندی بهتر می پردازیم:

1- یک اثر هنری یک نواخت همیشه خسته کننده و ملال آور می باشد، برای حل این مشکل می توان یک مرکز توجه در کار در نظر گرفت، این کار اولا باعث حرکت چشم شده و در ضمن به مفهوم کار جلا و قدرت می بخشد.

2- چشم بیننده نباید در یک نقطه قفل شود و باید پیوسته در تمام سطح کار در گردش باشد.

3- تا جای ممکن از تقسیمات بسیار دقیق فضای کار پرهیز کنید، مگر اینکه هدف خاصی را دنبال می کنید.

4-کنتراستها و ُتنهای بسیار قوی و شدید در عناصر کوچکتر در کار، می توانند عناصر بزرگتر با ُتنهای سبکتر را تحت تاثیر قرار دهند و اگر از این روش به درستی استفاده شود می تواند ابزار بسیار مناسبی برای داشتن یک ترکیب بندی زیبا باشد.

5-عناصر برجسته و مهم اثر هنری نباید در مرکز کار قرار بگیرند، مگر اینکه شما در پی یک ترکیب بندی متقارن باشید، در آن صورت نیز باید با اجزای کوچکتر(عناصر اقماری) در اطراف عنصر برجسته دست به ایجاد تعادل بصری در کار بزنید.

6- خط افق نباید نقاشی را به دو قسمت مساوی تقسیم کند، توصیه می شود که یک طرف از خط افق بر سمت دیگر برتری داشته باشد (از نظر اندازه) و تعادل قسمت کمتر را با عناصر دیگر برقرار نمایید.

7- حتی المقدور سعی کنید یک نقطه استراحت در کار برای بیننده در نظر بگیرید، بدین معنی که اگر یک کار پیچیده با جزییات و سایه روشن بالا مد نظر شماست، قسمتهایی از کار را به شکل ساده پردازش کنید و از تاکید بر روی جزییات در این نقاط خودداری نمایید. به این نقاط در اصطلاح نقاط استراحت چشم می گویند.

رویکردهای مختلفی برای رسیدن به یک ترکیب بندی مناسب و ایده آل وجود دارد، این رویکردها همانطور که دیدید به هدفی که هنرمند دنبال می کند بستگی دارد. اما با این وجود هنرمندان بزرگی مانند سالوادور دالی وجود دارند که قوانین و تکنیکهای سنتی ترکیب بندی را در جهت به چالش کشیدن بیننده زیر پای گذاشته و انها را نقض می نمایند.

در پایان باید ذکر این نکته را یادآور شد که ترکیب بندی نیز مثل تمام مبحث های هنری نیازمند صبر و تمرین می باشد، در اینکه مطالعه مطالب تئوری باعث پیشرفت و یادگیری مناسب می گردد شکی نیست اما در کنار مطالعه، کار عملی و تجربی بعلاوه آموزش مناسب زیر نظر اساتید مجرب بسیار حائز اهمیت می باشد.